Pêkhateya navendî ya Tirkiyeyê herî zêde xwe di rêveberiya herêmî de dide hîskirin. Ji aliyê navendê ve dabeşkirina budçeyan ji bo rêveberiyên herêmî, digel pirsgirêkên çavdêriyê, nakokiyên berpirsiyariyê û girêdayîbûna pejirandina hikûmeta navendî bi gelek biryarên herêmî, di pêşkêşkirina xizmetê de dibe sedema gelek pirsgirêkan.

 

Tirkiye vê rewşê wekî "parastina pêkhateya dewleta yekgirtî" diparêze. Yên ku li dijî wê derdikevin bi "cudakariyê" tên tawanbarkirin. Lêbelê, li gelek deverên cîhanê, dewrkirina karbidestiyan ji bo rayedarên herêmî nabe sedema dabeşbûnê; berevajî vê, ew qalîteya xizmetê baştir dike, çanda demokratîk xurt dike û bikaranîna çavkaniyan bi bandortir misoger dike.

 

Peymana Xweseriya Herêmî ya Ewropayê mînakeke berbiçav a vê yekê ye. Welatên ku hemû bendên Peymana Ewropayê pejirandine, xwedî pergaleke rêveberiya herêmî ya bihêz, xweser û bibandor in. Wekî din, çavdêriya hikûmeta navendî li ser rêveberiya herêmî pir sînordar e.

 

Tirkiye yek ji wan welatan e ku ev peyman îmze kiriye. Lêbelê, hin gumanên wê hene. Li gorî gelek kesan, ev guman li welêt astengiya herî mezin a li pêşiya demokrasiya herêmî ne. 

 

DÎROKÇEYA PEYMANÊ

 

Peymana Xweseriya Herêmî ya Ewropayê, peymaneke navneteweyî ye ku di 15'ê Cotmeha 1985'an de ji aliyê Konseya Ewropayê ve ji bo îmzekirinê hatiye vekirin. Li Strasbourgê hatiye pejirandin û armanca wê ya sereke ew e ku xweseriya rêveberiyên herêmî ji rêveberiya navendî misoger bike. Her wiha hewl dide ku beşdariya demokratîk zêde bike, kontrola zêde ya rêveberiyên herêmî ji aliyê hikûmetên navendî ve sînordar bike û hêza biryardanê ya rêveberiyên herêmî di nav deverên berpirsiyariya wan de xurt bike. Ji 47 dewletên endam ên Konseya Ewropayê 46'an peymanê îmze kirine û pejirandine. San Marino tekane dewleta endam e ku îmze nekiriye.

 

*Salên 1960 û 1970: Fikra xurtkirina demokrasiya herêmî li Ewropayê, bi taybetî piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, wekî bersivek li ser rexneyên li ser avaniyên navendî derket holê. Kongreya Rêveberiyên Herêmî û Xwecihî (CPLRE) ku bi Konseya Ewropayê ve girêdayî ye, pêşengiya pêşxistin û pêşvebirina vê fikrê kir.

 

*1980: Meclisa Parlamenter a Konseya Ewropayê pêşniyaza amadekirina metneke girêdayî li ser xweseriya herêmî kir.

 

*1981-1984: Ji aliyê Konferansa Daîmî ya Rêveberiyên Herêmî û Xwecihî (niha Kongreya Rêveberiyên Herêmî û Xwecihî) pêşnûmaya şertê hat amadekirin. 

 

*15 Cotmeh 1985: Bi fermî hat pejirandin û li Strasbourgê ji hêla wezîrên derve yên welatên endam ên Konseya Ewropayê ve ji bo îmzekirinê hat vekirin.

 

*1 Îlona 1988: Piştî pejirandina ji hêla hejmara pêwîst a welatan (5) ve ket meriyetê.

 

*1994, 1997, 2009: Protokolên zêde hatin pejirandin (bi taybetî li ser xweseriya darayî û beşdariya welatiyan).

 

TAYINKIRINA QEYÛMAN

 

Li gorî rêziknameyê, garantiyên destûra bingehîn ji bo rêveberiyên herêmî mecbûrî ne. Tayînkirina qeyûman wekî binpêkirina vê rêziknameyê tê hesibandin. Her wiha rêzikname destnîşan dike ku divê çavkaniyên têr û azad ji bo xweseriya darayî hebin.

 

RÊGEZÊN SEREKE

 

*Garantiyên Destûrî û Yasayî ji bo Xweseriya Herêmî

 

*Xwedî desthilata rêvebirin û birêvebirina rêveberiyên herêmî di nav deverên berpirsiyariya xwe de

 

*Li ber çavan girtina nêrînên nifûsa herêmî dema guhertina sînorên rêveberiyên herêmî

 

*Pêşkêşkirina çavkaniyên darayî yên têr û mafê bikaranîna van çavkaniyan ji bo rêveberiyên herêmî

 

*Rêveberiyên herêmî dikarin avaniyên xwe yên rêxistinî diyar bikin

 

*Li dijî biryarên îdarî yên rêveberiyên herêmî, rêya darazê heye

 

XALÊN ŞERTÊ

 

Peyman ji 18 xal û sê beşan pêk tê. Beşa yekem rêgezên bingehîn ên xweseriya rêveberiya herêmî destnîşan dike; beşa duyem şert û mercên ji bo bûyîna aliyê peymanê, kîjan xal girêdayî ne, xalên ku dikarin werin rezervkirin, mekanîzmaya çavdêriyê û prosedurên agahdarkirinê diyar dike. Beşa sêyem îmzekirin, pesendkirin û ketina meriyetê ye.

 

BEŞA YEKEM: XALÊN BINGEHÎN ÊN XWESERIYA RÊVEBERIYA HERÊMÎ

 

Xalên bingehîn ên ku bingeh û ruhê peymanê der barê rêveberiyên herêmî yên xweser de pêk tînin, di beşa yekem de cih digirin. Di vî warî de, beşa yekem a peymanê xalên sereke yên der barê rêgezên bingehîn ên ku rêveberiyên herêmî yên di çarçoveya xweseriya herêmî de xwe disipêrinê dihewîne.

 

Rêziknameyên berfireh ên li ser "Bingeha Destûra BIngehîn û Hiqûqî ya Rêveberiyên Herêmî yên Xweser", "Têgeha Rêveberiya Herêmî ya Xweser", "Çarçoveya Rêveberiya Herêmî ya Xweser", "Parastina Sînorên Rêveberiya Herêmî", "Rêxistina Îdarî ya Guncaw û Çavkaniyên Pêwîst ji bo Erkên Rêveberiyên Herêmî", "Şert û Mercên ji bo Bicîhanîna Berpirsiyariyan di Asta Herêmî de", "Çavdêriya Îdarî ya Xebatên Rêveberiyên Herêmî", "Çavkaniyên Darayî yên Rêveberiyên Herêmî", "Mafê Rêveberiyên Herêmî ji bo Avakirin û Tevlîbûna Yekîtiyan" û "Parastina Qanûnî ya Rêveberiyên Herêmî yên Xweser" di vê beşê de cih digirin.

 

Pêwîstiya avakirina bingeheka qanûnî ji bo rêgeza rêveberiya herêmî ya xweser ku bingeha Destûra Bingehîn pêk tîne, di beşa yekem de tê tekezkirin. Ev beş ku rêgeza alîkarbûnê jî diyar dike, pîvanan ji bo destnîşankirina erk û karbidestiyên rêveberiyên herêmî destnîşan dike. Kêmkirina çavdêriya hikûmeta navendî li ser rêveberiyên herêmî û veguhestina karbidestiyan, digel çavkaniyên darayî, ji bo rêveberiyên herêmî di nav mijarên girîng ên vê beşê de ne.

 

Di vê beşê de ku 11 xalên mecbûrî yên ku rêgezên bingehîn destnîşan dikin dihewîne, têgeha "xweseriya rêveberiya herêmî" wiha tê pênasekirin:

 

"Rêveberiya herêmî maf û şiyan e ku di nav sînorên ku ji hêla qanûnê ve hatine destnîşankirin de, beşeke girîng ji karûbarên giştî di bin berpirsiyariya xwe de û li gorî berjewendiyên nifûsa herêmî bi rê ve bibe. Ev maf ji hêla meclisên hatine hilbijartin û/an civînan ve tê bikaranîn. Ev dikarin dezgehên rêvebirinê ava bikin an jî tayîn bikin."

 

Ev beş "çarçoveya xweseriyê" jî pênase dike. Xala têkildar a ku çarçoveya xweseriyê pênase dike wiha ye:

 

"Rêveberiyên herêmî xwedî karbidest in ku di nav sînorên ku ji hêla qanûnê ve hatine destnîşankirin de, di nav desthilatên xwe de rêkûpêk û rêvebirinê bikin. Desthilat û berpirsiyariyên bingehîn ên rêveberiyên herêmî ji hêla destûra bingehîn an qanûnê ve tên destnîşankirin. Ev karbidestî tam û taybetî ne; ew nikarin ji hêla rayedarên bilindtir ve werin sînordarkirin an jî ji rayedarek din re werin şandin (heya ku qanûn û berjewendiya giştî destûr nede). Di rewşên dewrkirina karbidestiyê de, divê çavkaniyên têr werin peydakirin. Ji rêveberiyên herêmî re bi qasî ku pêkan azadî tê dayîn da ku polîtîkayên xwe diyar bikin. Karbidestiyên wan bêyî şêwirê nayên guhertin."

 

Ev beş ku her wiha demên wezîfeya nûnerên herêmî yên hilbijartî destnîşan dike, piştrast dike ku şert û mercên guncaw ji bo nûnerên hilbijartî tên peydakirin da ku erkên xwe bi azadî bi cîh bînin.

 

Destûr diyar dike ku rêveberiyên herêmî yên xweser dikarin bi rayedarên herêmî yên din re hevkariyê bikin û di çarçoveya qanûnê de yekîtiyan ava bikin da ku erkên xwe di warên berjewendiya hevpar de bi cîh bînin.

 

Yek ji bendên girîng ên vê beşê, beşa "kontrola îdarî li ser rêveberiyên herêmî" ye. Benda 8'an ku dibêje "kiryarên rêveberiya herêmî tenê di warê qanûnî de di bin kontrolê de ne (di hin rewşan de, kontrola pabendbûnê jî dikare were sepandin)," garantî dike ku xweserî nayê rakirin.

 

ÇAVKANIYÊN DARAYÎ

 

Di şertê de xalên jêrîn ên der barê çavkaniyên darayî yên rêveberiyên herêmî de cih digirin:

 

*Divê hikûmetên herêmî ji bo bikaranîna karbidestiyên xwe çavkaniyên darayî yên têr hebin.

 

*Bi kêmanî beşek ji van çavkaniyan dê bac û xercên herêmî bin di nav sînor û rêjeyên ku bi biryarên wan bi xwe hatine destnîşankirin de.

 

*Çavkaniyên darayî dê li gor karbidestiyan bin.

 

*Pergalên wekhevkirina darayî hene; ew cudahiya di navbera dewlemend û xizanan de kêm dikin. Alîkariya dewletê dê bi qasî ku pêkan be giştî be û ne ji bo projeyên taybet were veqetandin.

 

*Mafê deynkirinê ji bo veberhênanên binesaziyê yên mezin dê were dayîn.

 

REWŞA TIRKIYEYÊ

 

Tirkiyeyê peymanê di 21'ê Mijdara 1988'an de îmze kir. Peyman di 8'ê Gulana 1991'ê de ji aliyê meclisê ve û di 6'ê Tebaxa 1992'yan de ji aliyê Lijneya Wezîran ve, bi hin rezervasyonan, hat pejirandin. Di 1'ê Nîsana 1993'yan de ji bo welêt ket meriyetê. Ji ber ku Peyman peymanek e û ji aliyê meclisê ve wekî qanûnekê hatiye pejirandin, li gorî xala 90'î a Destûra Bingehîn, ji bo Tirkiyeyê girêdayî ye.

 

Tirkiyeyê bendên di Peymanê de yên der barê "bingeha destûra bingehîn û qanûnî ya xweseriya herêmî", "têgeha xweseriya herêmî", "çarçoveya rêveberiya herêmî", "parastina sînorên rêveberiya herêmî", "avanî û çavkaniyên îdarî yên guncaw ji bo erkên pêwîst ên rêveberiyên herêmî", "şert û mercên ku berpirsiyarî di asta herêmî de tên sepandin", "çavdêriya îdarî ya xebatên rêveberiya herêmî", "çavkaniyên darayî yên rêveberiyên herêmî" û "mafê rêxistinbûnê yê rêveberiyên herêmî" de pejirand.

 

BI GUMAN NÊZÎ KÎJAN XALAN BÛ?

 

*Pirsgirêka neşêwiriyê 

 

Tirkiyeyê di benda 6'an a xala 4'an a Peymanê de ku mijara rêveberiyên herêmî yên xweser rêk dixe, li ser hevoka "di pêvajoyên plansazkirin û biryardanê yên der barê hemû mijarên ku rasterast bandorê li wan dikin de, divê bi awayekî guncaw û di wextê xwe de bi rayedarên herêmî re şêwir werin kirin" guman danî. Bi danîna gumanê, li ser şêwirîna rêveberiyên herêmî der barê biryar û rêzikên têkildarî rêveberiyên herêmî de, Tirkiyeyê pirsgirêka neşêwiriyê afirand.

 

*Pirsgirêka nediyarkirina rêveberiya navxweyî

 

Li ser paragrafa yekem a xala 6'an a Destûra Bingehîn ku behsa xweseriya îdarî dike û rêxistina îdarî ya guncaw û çavkaniyên pêwîst ji bo erkên rayedarên herêmî rêk dixe, gumanek hat danîn. Ev paragraf dibêje, "Bêyî ku zirarê bide rêziknameyên giştîtir ên ku bi qanûnê hatine destnîşankirin, rayedarên herêmî dikarin li ser rêxistina xwe ya îdarî ya navxweyî biryar bidin da ku wê li gorî hewcedariyên herêmî biguherînin û rêveberiyeke bi bandor misoger bikin."

 

Tirkiye rezervasyonek li ser vê xala di Destûrê de, ku xweseriyê dide şaredariyên herêmî di avahiya xwe ya îdarî de, datîne. Ev yek pirsgirêkek nekarîna diyarkirina rêveberiya navxweyî di rêveberiyên herêmî de diafirîne.

 

*Parastina berpirsiyariyên herêmî

 

Xaleke din a guman ji bo wê hatiye danîn paragrafa "Erk û xebatên ku bi erkên kesên hilbijartî yên herêmî re naguncin, dê bi qanûn an rêgezên bingehîn ên qanûnî werin destnîşankirin" di benda 3'yan a xala 7'an de ye ku pêkanîna berpirsiyariyên herêmî rêk dixe.

 

*Çavdêriya hikûmetên herêmî: Pirsgirêka qeyûm

 

Li ser benda 3'yan a xala 8'an ku "Çavdêriya Rêveberiyên Herêmî" rêk dixe, gumanek hat danîn. Ev paragraf dibêje, "Çavdêriya îdarî ya rayedarên herêmî divê bi awayekî were kirin ku destwerdana rayedarê çavdêr li gorî girîngiya berjewendiyên ku tên parastin sînordar be."

 

Armanca vê paragrafê ew e ku çavdêriya rêveberiya navendî ya li ser rêveberiyên herêmî tenê di warê qanûnî de sînordar bike û rê li ber destwerdana li xweseriyê bigire. Lêbelê, gumana Tirkiyeyê dibe sedema ku hikûmeta navendî xweseriya herêmî bi awayekî zêde sînordar bike.

 

Ev guman bingehekê diafirîne ku pergala qeyûm rewa dike û hêsan dike. Ji ber vê sedemê, Tirkiye di raporên çavdêriyê yên Kongreya Desthilatên Herêmî û Xwecihî ya Konseya Ewropayê de ji ber "kêmkirina demokrasiya herêmî" tê rexnekirin.

 

*Pirsgirêka xweseriya çavkaniyên darayî

 

Her wiha gumanek li ser benda 4'emîn a xala 9'an hat danîn ku "Nûvekirin, Curbecurkirin û Nermbûna Çavkaniyên Darayî" rêk dixe û dibêje ku "Pergalên darayî yên ku çavkanî ji bo rêveberiyên herêmî tên peyda dikin divê bi têra xwe cihêreng û nerm bin da ku rê bidin çavdêriya heya ku gengaz be, zêdebûna rastîn a lêçûnên ku ji bo pêkanîna erkê hewce ne."

 

Ev xala Destûra Bingehîn mafê rêveberiyên herêmî ji bo afirandin û bikaranîna çavkaniyên xwe garantî dike. Gumana Tirkiyeyê tê vê wateyê ku ev çavkanî dê bi piranî ji budçeya navendî were veguheztin. Ev rewş dibe sedema pirsgirêkên wekî zêdebûna girêdayîbûna darayî, pêşkêşkirina xizmetê ya nebaş, qelsbûna demokrasiya herêmî û newekheviya herêmî.

 

Tirkiyeyê her wiha li ser paragrafa "Der barê ka çavkaniyên ji nû ve hatine belavkirin dê çawa ji wan re werin veqetandin de bi awayekî guncaw dê şêwir bi rayedarên herêmî re were kirin" di paragrafa şeşemîn a heman bendê de û li ser paragrafa "Bi qasî ku pêkan be, alîkarîyên ji bo rayedarên herêmî dê ne şert bin ku ji bo fînansekirina projeyên taybetî werin veqetandin. Dayîna alîkarîyan dê zirarê nede azadiya bingehîn a rayedarên herêmî ku der barê polîtîkayên xwe yên di warên xwe yên jêhatîbûnê de îxtîyara xwe bikar bînin" di paragrafa heftemîn a ku "Nedayîna Alîkarîyên bi Merc" rêk dixe, gumaneke mezin danî. Ev guman her wiha dibe sedema encamên ku serxwebûna darayî ya rêveberiyên herêmî sînordar dikin.

 

Her wiha Tirkiyeyê li ser benda 2'yemîn a xala 10'an ku "Mafê Avakirin û Tevlîbûna Yekîtiyan" rêk dixe ku bendeke sereke ya peymanê ye, bi taybetî paragrafa ku dibêje, "Her dewletek dê mafê rayedarên herêmî nas bike ku bibin endamên yekîtî û tevlî yekîtiyên navneteweyî yên rayedarên herêmî bibin ji bo parastin û pêşxistina berjewendiyên wan ên hevpar" û benda 3'yemîn a heman xalê ku "Mafê Hevkariya Navneteweyî ya rêveberiyên herêmî" vedihewîne ku dibêje, "Rêveberiyên herêmî dikarin bi rayedarên herêmî yên dewletên din re hevkariyê bikin, li gorî şertên ku dibe ku ji hêla qanûnê ve werin peydakirin" gumanan daniye. 

 

*Mafê serlêdanê li darazê 

 

Xala 11'emîn a Destûra Bingehîn ku "Mafê Serlêdanê li Dadgehên Dadweriyê" rêk dixe, yek ji wan xalan e ku guman ji bo wê hatiye danîn. Ev bend dibêje: "Hikûmetên herêmî mafê wan heye ku serî li rêyên darazê bidin da ku bi awayekî azad karbidestiyên xwe bikarbînin û bi rêgezên rêveberiya xweser ên ku di destûra bingehîn an mewzûata neteweyî de hatine destnîşankirin re tevbigerin."

 

Ev guman, dibe sedema pirsgirêkên bingehîn ên wekî nekarîna rêveberiyên herêmî ku bi têra xwe xweserî û çavkaniyên xwe yên îdarî/darayî li hember hikûmeta navendî biparêzin, zehmetiyên di mekanîzmayên çavdêriyê de, nebûna hevrêziyê û di encamê de qelsbûna demokrasiya herêmî.

 

TIRKIYE ÇIMA BI GUMAN TEVDIGERE?

 

Tirkiye gumanên xwe yên li ser van xalan bi îdiaya ku "avahîya dewleta yekpare dikare bikeve xetereyê" diparêze. Hinceta sereke ya van gumanan ew e ku "xweseriya herêmî dikare ji hêla hin komên siyasî ve ji bo armancên cudaxwaz were bikaranîn." Lêbelê, şert destjêberdana ji dewleta yekpare pêwîst nake. Jixwe, piraniya dewletên ku alîyên şertê ne, jixwe xwedî avaniyeke dewleta yekpare ne.

 

Sîbê: Modela Almanyayê

 

MA / Dîren Yurtsever