İZMİR - Toplumsal cinsiyet eşitliği ve özgürlüğü esas alan eşbaşkanlık sisteminin DTP tarafından uygulanmaya başlamasının üzerinden 18 yıl geçti. Eşbaşkanlık, iktidarın tüm saldırılarına rağmen her geçen gün daha da büyüdü ve sahiplenildi.
Demokratik Toplum Partisi (DTP) tarafından 9 Kasım 2006 tarihinde fiili olarak hayata geçirilen eşbaşkanlık sistemi 18 yaşında. Eşbaşkanlık, politika üretme ve uygulama süreçlerinde toplumsal cinsiyet eşitliği ve özgürlüğü esas alan bir sistem. Yönetim mekanizmalarında erkek egemen iktidarla mücadele etme ve cinsiyetçiliğe son verme, tekleşmiş iktidarı dağıtma amacıyla hayata geçirilen bir uygulama. Erkek egemen zihniyete karşı her geçen gün daha da sahiplenen ve büyüyen eşbaşkanlık sistemine gelinen süreci derledik.
KADINLARIN MÜCADELESİ
Siyasetteki etkin öncü rolüyle Ortadoğu başta olmak üzere dünya kadın mücadelesine yön veren Kürt kadın hareketi, Türkiye'de de köklü mücadele geleneğiyle birçok ilke imza attı. Kürt kadın hareketi, hayatın her alanında olduğu gibi siyasette de görünürlüğünü yıllar içinde arttıran bir noktada oldu. Kürt kadın hareketinin siyasetteki mücadelesi bugün milyonlarca kadına ulaşmış durumda.
Kürt kadınlarının siyasetteki belirginliği, 1990'lı yıllarda daha da görünür olmaya başladı. Kadınlar, 11 Mayıs 1994 tarihinde kurulan Halkın Demokrasi Partisi'nde (HADEP) oluşturulan kadın komisyonları ile görünür olmaya başladı. Siyasi partilerin kol örgütü kurmaları önündeki yasağın kaldırılması ile HADEP'in 2000 yılında gerçekleşen kongresinde kadın kolları ile özerk bir kadın yapısı kuruldu. Kongrede ek 4'ncü madde ile “pozitif ayrımcılık” ilkesi tüzüğe eklendi.
2002 yılına gelindiğinde HADEP ilk defa kadın kotası uygulamaya başladı. 9 Kasım 2005'te kurulan Demokratik Toplum Partisi (DTP) ise, yüzde 40 cinsiyet kotası uygulamaya başladı. Yüzde 25 ile başlayan kadın kotası, daha sonra yüzde 40, ardından yüzde 50 ile eşit temsiliyet boyutuna çıkarıldı.
EŞBAŞKANLIK NE ZAMAN BAŞLADI?
Türkiye’de eşbaşkanlık sistemini uygulayan ilk siyasi parti DTP oldu. 9 Kasım 2006 yılında uygulanmaya başlanan sistemde ilk eşbaşkanlar Aysel Tuğluk ve Ahmet Türk oldu. 2006 yılında fiilen uygulanan eşbaşkanlık sistemi, 2013 yılında Halkların Demokratik Partisi'nin (HDP) tüzüğüne girdi.
Kürt kadınları, bu dönemde siyasi partiler yasasının değişmesi için yoğun bir mücadele yürüttü. Eşbaşkanlığın yasalaşması için başlatılan imza kampanyası ile kısa sürede 98 bin imza toplantı ve Meclis'e sunuldu. Fakat bu talep kabul edilmedi.
KADIN TEMSİLİYETİNİN YILLARA ORANI
DTP'de eşbaşkanlık sisteminin uygulanmaya başlamasıyla kadınların siyasetteki görünürlüğü arttı. 1999 yerel seçimlerinde kota ve pozitif ayrımcılık uygulanması sonucu HADEP ile 3 kadın belediye başkanı seçildi. 2004 yerel seçimlerinde DTP'den 9, 2009’da Barış ve Demokrasi Partisi'nden (BDP) 15 belediyede kadınlar başkan olarak seçildi. Bu süreçlerde, kadın belediye meclis üyelerinin sayıları da eş güdümlü olarak artmaya başladı. 2014 yılında ise, Demokratik Bölgeler Partisi’nin (DBP) kazandığı 102 belediyenin 96’sında eşbaşkanlık sistemi hayata geçirildi. 2019'da Demokratik Bölgeler Partisi (DBP) ve 2024'de Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi'nden (DEM Parti) kazanılan tüm belediyelerde de eşbaşkanlık sistemi uygulandı.
DEM Parti, 31 Mart 2024 yerel seçimlerinde 3 büyükşehir, 7 il, 58 ilçe ve 10 belde belediyesini olmak üzere toplamda 78 belediye kazandı. Tüm belediyelerde eşbaşkanlık sistemi uygulandı. Ancak 3 Haziran'da Colemêrg Belediyesi, 4 Kasım'da ise Mêrdîn Büyükşehir, Êlih ve Riha/Xelfetî (Halfeti) belediyelerine kayyım atandı.
SENDİKA VE PARTİLERE ÖRNEK OLDU
DTP ile başlayan eşbaşkanlık sistemi, sırasıyla Demokratik Toplum Kongresi (DTK), Barış ve Demokrasi Partisi (BDP), Halkların Demokratik Kongresi (HDK), Halkların Demokratik Partisi (HDP), Demokratik Bölgeler Partisi (DBP), DEM Parti ile günümüze kadar geldi. Yine bu sistemi sadece siyasi parti ve kongreler esas almadı, sivil toplum örgütlerinden emek örgütlerine ve derneklere kadar bu sistem yaşamın tüm örgütlü alanlarına yayıldı.
Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu (KESK), 6 Temmuz 2014'de yaptığı 8'inci Olağan Genel Kurulu'nda yaptığı tüzük değişikliğiyle eşbaşkanlık sistemini hayata geçirdi. Lami Özgen ve Şaziye Köse ilk eşbaşkanlar olarak görev yaptı. KESK'e bağlı sendikalarda bir bir tüzük değişiklikleri ile eşbaşkanlık sistemine geçti. Ezilenlerin Sosyalist Partisi (ESP), Sosyalist Yeniden Kuruluş Partisi (SYKP) ve Yeşil Sol Parti (YSP) de eşbaşkanlık ve eşsözcülük bulunuyor.
ÖCALAN'IN ÖZGÜR EŞ YAŞAM FİKİRLERİ
Eşbaşkanlık ve eşit temsiliyet fikrinin hayat bulmasında PKK Lideri Abdullah Öcalan'ın fikirleri öncü oldu. PKK Lideri Öcalan, özgür eş yaşamı "Özgür eş yaşam derken klasik bir karı-koca ilişkisinden veya buna benzer modern, post-modern elbise giydirilmiş evlilik ilişkilerinden söz etmiyorum. Sözünü ettiğim özgür eş yaşam her iki cinsin de eşitlik ve özgürlük temelinde, hayatı her yönüyle yeniden inşa ettiği yaşamdır. Zamansız ve mekânsız insan veya toplum olamayacağına göre kadın ve erkek kendileri ile birlikte zamanı ve mekânı da özgürleştirmeli ki üzerinde aşk ve sevgi çiçeklenebilsin" diye tarifliyor.
Abdullah Öcalan, 21 Temmuz 2013 tarihinde İmralı’ya giden HDP heyeti ile yaptığı görüşmede de eşbaşkanlığın kadın sistemi olarak ele alınması gerektiğini ancak kadının salt biyolojik bir varlık olarak görülmesi hatasına düşüldüğünü kaydetti. Görüşmede, kota uygulamasının özgürlük ve eşitlik meselesinde toplumsal ihtiyacı karşılamadığına işaret edilerek, eşbaşkanlık sisteminin hayata geçirilmesinin önemine vurgu yapıldı.
EŞBAŞKANLIĞA SALDIRILAR
2014 yılında Siyasi Partiler Kanunu’nda eşbaşkanlık tanındı. Ancak sonrasında HDP’nin yerel yönetimlerde uygulamaya koyduğu eşbaşkanlık sistemi, soruşturma ve görevden uzaklaştırmalara gerekçe yapıldı.
Dönemin İçişleri Bakanı Süleyman Soylu, 2016'da eşbaşkanlar hakkında "Kamu görevinin usulsüz üstlenilmesi" iddiasıyla 3 aydan 2 yıla kadar hapis cezası verilmesi için idari ve cezai süreçlerin başlatılması için valiliklere talimat verdi.
2014 yılında Demokratik Bölgeler Partisi'nden (DBP) Amed'in Sûr ilçesinde belediye eşbaşkanlığına seçilen Seyit Narin’e verilen hapis cezası Mayıs 2024'de onandı. Narin, eşbaskanlık sistemini uyguladığı için "Görevi kötüye kullanmaktan” ceza alan ve cezası onanan ilk belediye eşbaşkanı oldu.
Dêrsim Belediyesi eski Eşbaşkanı Mehmet Ali Bulun’un da aralarında olduğu çok sayıda kişi hakkında eşbaşkanlık sistemi gerekçe gösterilerek dava açıldı. Ancak birçok dava beraatla sonuçlandı.
Eşbaşkanlığa dönük saldırılar, sonraki süreçte de devam etti. Birçok siyasetçi ve kurum temsilcisi hakkında açılan davalarda eşbaşkanlık kriminalize edilmeye çalışıldı. Yine HDP'nin 31 Mart 2019 seçimlerinden sonra kazandığı belediyelere kayyım atanmasının gerekçeleri arasında eşbaşkanlık sistemi de yer aldı.
MA / Semra Turan