1930’lu yıllara kadar Kürt kültürü ve folkloru alanında yabancılar tarafından birçok çalışmalar yapıldı. Özellikle Avrupa’dan Kürt bölgelerine gelen araştırmacılar, Kürtlerin sosyolojisi ve toplumsal yapısı üzerine bilgiler ve halk aracılığıyla birçok folklorik ürünler toplayarak, ülkelerinin müzelerinde arşivledi. Bu araştırmacı ve bilim insanlarından biri de, 19’uncu yüzyılda Kürdoloji alanında bilimsel çalışmalar yapan Rus bilim insanı Peter J.A. Lerch’tir. 

 

Lerch, Rusya Kraliyet Bilim Akademisi’nin görevlendirmesiyle, 1850’li yıllarda Osmanlı-Rusya arasında yapılan Kırım Savaşı sırasında, Rusya’nın Roslow kentinde bir esir kampında tutulan Kürtler (Kurmanc ve Kirmanc) üzerinde araştırmalar yapıyor. Lerch Roslow esir kampında, çalışmasında yer alan Kirmanckî (Kirdkî) tekstleri Bingöl’ün Sivan bölgesi Kürtlerinden dinliyor. Esir alınan Kürtlerden stran, klam, masal, Kürt destanları, aşiretler arası savaşlara dair birçok hikâye derleyip, bilgi topluyor. Lerch, topladığı bilgi ve folklorik ürünleri daha sonra 1858 yıllında St. Petersburg’ta “Forschyngen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldıer (Kürtler ve İrani Kuzey Keldaniler Üzerine Araştırmalar) adı ile 2 cilt şeklinde kitaplaştırıyor. Özellikle bu çalışma, Kürtçenin Kirmanckî lehçesi için son derece önemli bir belge niteliğinde. Çünkü bu çalışmada yer alan metinler Kirmanckî lehçesi ile kayıt altına alınan ilk metin özelliği taşıyor.

 

Araştırmacı yazar Seyîdxan Kurij, Peter Lerch’in Kürdoloji çalışmaları üzerine özel bir araştırma yaptı. Kurij’ın bu ilk Kirmanckî metinlere dair çalışması “Metnî Verên yê Kirdkî, Xebatê Kurdolojî yê Peter Lerchî” (İlk Kirdkî Metinler, Peter Lerch’in Kürdoloji Çalışmaları) adı ile Lis Yayınevi tarafından Kürtçenin Kirmanckî lehçesi ve Türkçe olarak yayımlandı. Kurij’ın bilimsel metin çalışması, birçok ana ve ara başlıklardan ve Lerch’in derlediği metinler ile 1856’da Roslow’da savaş esiri Kürtler hakkında hazırladığı ve Rusya Krallık Akademisi’ne sunduğu rapordan oluşuyor. Ayrıca Kurij, Lerch’ın kitabının Alman baskısını esas aldığını belirtiyor.

 

PETER LERCH’İN KÜRDOLOJİ SERÜVENİ 

 

Peter J.A. Lerch, 1850’li yıllarda Petersburg’da Krallık Bilim Akademisi Tarih-Filoloji Bölümü’nde bilimsel çalışmalar yaparken, ilkin İrani eserler ve Sanskritçe yazılmış destan ve efsaneler üzerine çalışmalar yapıyor. 1852’de araştırmacı Kunik’in bazı çalışmalarını okuyor ve araştırmalarının yönünü İrani halklarının dil, kültür ve toplumsal yapılarına çeviriyor. Kunik’in “Les tribus des Courdes İranien” (İrani Kürt Aşiretleri) çalışmasında Babiller, Asurlular ve diğer halklar hakkında yaptığı çalışmaları okuyor. Bu çalışma ile Lerch “İrani halklar üzerine yapılacak çalışmalar, Kürtlerle ilgili yapılacak çalışmalara bağlıdır” kanısına varıyor. 25 yaşında iken Kürtler hakkında araştırmalara başlayan Lerch, Krallık Bilim Akademisi kütüphanesinde Şerefxan Bedlîsî’nin Şerefname adlı Kürt tarihi kitabının el yazmasına rastlıyor ve incelemeye başlıyor. Daha sonra “Nordische Biene” (23.12.1855) dergisinde “Smolonski Vilayetinde Kürtler” manşetli bir haberi görüyor ve Bilim Akademisi’nin izni ile Roslow kentine gidip esir alınan Kürtlerle görüşüyor. Gitmeden önce, Kürtlere dair Rusya’nın Tebriz Konsolosu Nicol von Chanykow ve Rusya’nın Erzurum Konsolosu Alexander Jaba’nın Kürt folkloru, aşiretleri ve dili hakkındaki çalışmalarını inceliyor.  

 

ROSLOW’DA KAMPA YERLEŞTİRİLEN KÜRT ESİRLER

 

1853-1856 yılları arasında Osmanlı ve Çarlık Rusya’sı arasında yapılan Kırım Savaşı’nda, 300’e yakın Osmanlı askeri esir düşüyor ve  Smolonski vilayetinin Roslow kentinde bir esir kampında tutuluyorlar. Bu esirler arasında 50 kadar Kürt de vardır. Lerch, 1856 yılında Roslow’a gidip burada 11 hafta kamptaki Kürtlerle birlikte yaşıyor. Bir süre sonra elindeki materyallerin yardımı ile kendisi için küçük bir sözlük yapıyor ve kısa bir süre sonra bu sözlük ve esir alınan Kürtler sayesinde Kürtçenin Kurmancî lehçesini öğreniyor. Bu zaman zarfında Kürtçe (Kurmancî ve Kirmanckî) birçok folklorik ürün topluyor. Ayrıca, Lerch çalışmasında kamptaki Kürtlerin Türkçe bildiklerini ve bazılarının ise Rusçayı da bildiklerini belirtiyor.

 

KÜRT DİLİ VE KÜLTÜRÜ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARI 

 

Lerch, daha sonra toplayıp derlediği metinler üzerinde bilimsel çalışmalar yapıyor ve 2 cilt şeklinde kitaplaştırıyor. Derleme çalışmalarında daha çok Kurmancî lehçesini kullanıyor. İlk önce esir kampında derlediği materyalleri Sjögren alfabesi ile yazıya döküyor. Daha sonra “Zend” üzerine yaptığı çalışmalarında Sjögren alfabesinin yetmediğini görüyor. Kürtçe çalışmaların transkripsiyonu için Bilim Akademisi Dil-Tarih Kürsüsü bir toplantı yapıyor ve Kürtçe için de Linguistik Alfabesi’nin kullanılması kararlaştırılıyor. Lerch, Lepsius’un alfabesine göre Kürtçe için 39 harfli bir alfabe yapıyor. 

 

ÇALIŞMALARININ İÇERİĞİ

 

Seyîdxan Kurij’ın “İlk Kirdkî Metinler, Peter Lerch’in Kürdoloji Çalışmaları” çalışmasında, Rusya Krallık Bilim Akademisinin Tarih-Dilbilim Kürsüsü Başkanı B. von Dorn, Lerch’ın bu 2 ciltlik çalışması hakkında bir rapor hazırladığı belirtiliyor. Dorn bu raporunda Lerch’ın kitabının içeriğini birkaç alt başlık altında açıklıyor. Dorn’un raporuna göre Lerch’ın çalışmasında Kurmancî lehçesi ile; 7 masalın Rusça çevirisi, Türkçeden çevrilmiş 18 fıkra, 2 masal ve fıkra, Palu Beyi Abdullah Bey’in yaşadıkları, Romi aşireti liderinin aşkının hikayesi ve Finlandaca’dan çevrilmiş 6 masal yer alıyor. Kirmanckî lehçesi ile de; Kürt aşiretleri arasında yapılmış 3 kavganın anlatımı, 2 masal ve Baykuş efsanesi yer alıyor. 

 

Dorn’nun raporunda verdiği bilgilere göre Lerch’ın bu çalışmasında bazı röportajlar ve Kirmanckî-Kurmancî toplam 25 klam da yer almakta. 

 

KURMANCÎ-KIRMANCKÎ CÜMLE, METİN VE ATASÖZLERİ

 

Lerch, kitabının ilk cildinde 44 tane Kurmancî ve Kirmanckî cümle karşılaştırıyor. Bunlardan bir kaçı şöyle: 

 

- Kurmancî; Di memikê wê de şîr pirr heye, 

- Kirdkî; Çicê yay zaf şit estû,

- Türkçe; Onun memesinde çok süt var.

 

- Kurmancî; Di masî de çav heye, goh tune,

- Kirdkî; Masedi çimî estî, goşyî çîn î,

- Türkçe; Balıkta göz var, kulak yok.

 

Lerch, çalışmasında 25 Kurmancî atasözü ve çevirilerine de yer veriyor; “Seh diewe karwan dibuhre (Köpek havlar, kervan yürür), Sîrka belaş ji hungiv şêrîntir e (Beleş sirke baldan tatlıdır). Lerch, Sadi Şirazi’nin “Gülistan”ın giriş bölümünün birkaç sayfasının Kurmancî çevirisine de yer veriyor. Ayrıca Lerch’ın kitabının ikinci cildinde Kurmancî ve Kirmanckî deyimler sözlüğü de yer alıyor. 

 

SAVAŞ ESİRİ KÜRTLER HAKKINDA HAZIRLADIĞI RAPOR

 

Peter Lerch, Roslow’daki esir Kürtler hakkında hazırladığı ve Krallık Bilim Akademisi’ne sunduğu raporunun bir bölümünde, birlikte zaman geçirdiği Kürtlerden şöyle söz ediyor: “…11 haftalık heyecanlı yolculuk beni birçok gezgin tarafından Kürt aşiretlerinin özellikleri hakkında yazılan övücü anlatımların, tamamıyla abartmalı olmadığına inandırdı. Ben onlarda sadece yemeklerdeki lezzeti, ölçülülüğü, canlılığı, yapılan iyiliklere karşı duyulan minnettarlığı, tevazuu, dürüstlüğü, düşünüş tarzındaki ölçülülüğü izleme imkanı bulmadım; bunun yanında özellikle onlardaki çabuk dost olma özelliği, canlı sohbet etme, çevrelerindeki her şeyi açık bir dikkatle algılama duygularının gelişkinliği de dikkatimi çekti…” 

 

MA / Rêdûr Dîjle